Odra - diagnoza, objawy, leczenie, profilaktyka

Odra to silnie zaraźliwa choroba zakaźna wywoływana przez wirus odry - należy do infekcji wieku dziecięcego, co nie oznacza ograniczenia zarażania sie do tej grupy wiekowej. Kiedyś była dość częstą chorobą zakaźną, jej pierwsze opisy pojawiają się w europejskich źródłach z XI wieku. Badania genetyczne wskazują że mniej więcej w tym czasie wirus odry rozdzielił się z wirusem choroby bydła i zaczął powszechnie atakować ludzi. Jednakże niektóre źródła wskazują na jeszcze wcześniejsze epidemie zbliżonej choroby - datowane na okres pomiędzy V a VII wiekiem naszej ery. Przed wprowadzeniem szczepień przeciw odrze w dzieciństwie chorowała niemal każda osoba, a co kilka lat wybuchały epidemie tej choroby - część z nich dziesiątkowała społeczności w których dochodziło do masowych zakażeń.

Odrze można obecnie niemal zupełnie zapobiec dzięki szczepieniom, mimo to co roku choruje na nią ponad 40 milionw osóbn, z czego 120 tysięcy umiera. Może być bardzo poważna, a nawet śmiertelna dla małych dzieci i dla osób dorosłych. Jakkolwiek liczba zgonów z jej powodu spada na całym świecie ze względu na upowszechnienie szczepień, odra nadal zabija ponad 100 tysięcy osób rocznie. Przyczyną zgonów są zazwyczaj powikłania po odrze, które występują najczęściej u dzieci poniżej 5 roku życia oraz u dorosłych w wieku powyżej 20 roku życia..

Obecnie - po okresie znaczącego ograniczenia występowania choroby - zachorowania na odrę odnotowuje wiele państw europejskich. W ostatnich latach najwięcej przypadków zachorowań na odrę w UE zarejestrowano w Rumunii, Francji, Grecji i Włoszech (2 248). W krajach spoza UE najwięcej zachorowań odnotowuje: Ukraina, Rosja oraz Serbia ( 5 741). W 2017 roku w Europejskim Regionie WHO zanotowano ponad 24 tysiące zachorowań. W 2016 roku było ich niewiele ponad 5 tysięcy. Ogromna większość osób chorych nie była zaszczepiona.

Przyczyny zarażenia odrą

Przyczyną choroby jest wysoce zakaźny wirus odry (Measles virus, MeV) należący do rodzaju Morbillivirus i rodziny Paramyxoviridae (paramyxowirusów), który łatwo rozporzestrzenia się drogą powietrzną przez kaszel i kichanie, a także bliski lub bezpośredni kontakt z wydzielinami osoby zakażonej. Wirus może utrzymywać się w powietrzu lub na powierzchniach do dwóch godzin. Odra jest bardzo zaraźliwa - przebywanie w towarzystwie osoby chorej kogoś, kto nie został przeciw niej zaszczepiony lub wcześniej nie chorował, oznacza 90-procentowe ryzyko infekcji. Człowiek jest jedynym rezerwuarem wirusa, odra nie można zarazić się od zwierząt.

Czynniki ryzyka zakażenia odrą

Prawdopodobieństwo zakażenia wzrasta w przypadku:

• nie poddaniu się szczepieniom
• podróżowania do miejsc objętych chorobą lub kontaktu z osobami, które były w takich miejscach;
• występoania niedoboru odporności, w tym wywoływanego przez AIDS;
• występowania immunosupresji (zaburzeniu procesu wytwarzania przeciwciał i komórek odpornościowych) rozwijającej się po przeszczepie narządu;
• niedoboru witaminy A, który zwiększa ryzyko wystąpienia cięższych objawów i komplikacji.

Objawy i przebieg odry

Cztery następujące po sobie stadia choroby to: wylęganie, okres nieżytowy, okres wysypki i zdrowienie .Pierwsze symptomy pojawiają się zwykle po trwającym 8 do 12 dni okresie wylęgania. Początkowo przypominają przeziębienie, przykładowo, często występuje trwająca kilka dni wysoka gorączka (przekraczająca nawet 39 stopmi), nieżyt nosa i spojówek. Poza tym pierwsze objawy odry mogą obejmować:

• katar
• kichanie
• łzawiące oczy
• opuchnięte powieki
• zaczerwienione, nadmiernie wrażliwe na światło oczy
• szaro-zielone lub szaro-białeplamki w jamie ustnej
• bóle różnego rodzaju
• kaszel
• utratę apetytu
• zmęczenie, drażliwość, ogólne osłabienie

W trzeciej fazie choroby, czyli po 2 do 4 dni od wystąpienia pierwszych objawów (około 2 tygodni od zakażenia), rozwija się wysypka, która utrzymuje się mniej więcej przez 5 dni do tygodnia. Jej pojawieniu się towarzyszy znaczące pogorszenie samopoczucia. Wysypka przybiera postać małych czerwono-brązowych płaskiich lub przypominających niewielkie narośla plam, które mogą się łączyć obejmując większy obszar skóry. Najcześciej wysypka pojawia się najpierw na głowie lub szyi, a dalej rozprzestrzenia na resztę ciała. 1-2 dni przed wystąpieniem wysypki na skórze, pojawiają się tzw. plamki Koplika - białe wykwity otoczone czerwoną linią, zlokalizowane na wewnętrznej stronie policzków, w jamie ustnej. U niektórych chorych wysypka powoduje też świąd. W okresie zdrowienia wysypka zaczyna ustępować.

Osoba chora na odrę zaraża innych przez około osiem dni - okres ten obejmuje cztery dni przed pojawieniem się wysypki i kończy po czterech dniach od jej wystąpienia. Po przechorowaniu odry u większosci osób pojawia się dożywotnia odporność na chorobę. Powtórne zachorowania na odrę występują bardzo rzadko.

Odra u osób dorosłych

Przebieg odry u osób dorosłych może być znacznie cięższy i bardziej niebezpieczny niż u dzieci. Choroba zagraża przede wszystkim osobom z dolegliwościami układu krążenia. Dorośli dwukrotnie częściej niiż dzieci wymagają hospitalizacji po zachorowaniu na odrę, znacznie częściej pojawiaja się u nich też powikłania.

Odra: diagnostyka i leczenie

Leczenie odry - tylko objawowe

• stosowanie paracetamolu, ibuprofenu lub innych leków z grupy NLZP, które złagodzą bóle oraz osłabią gorączkę;
• przyjmowanie witaminy A, która działa jako immunomodulator, zwiększając odpowiedź przeciwciał na odrę i zmniejszając ryzyko powikłań; poza tym witamina A zmniejsza prawdopodobieństwo problemów ze wzrokiem;
• picie dużej ilości płynów;
• łagodzenie kaszlu za pomocą nawilżaczy powietrza (standardowe leki na kaszel nie są skuteczne i nie należy ich stosować);
• przebywanie w ciemniejszym pomieszczeniu z powodu nadrważliwości na światło, noszenie okularów przeciwsłonecznych;
\
• w przypadku wystąpienia świądu miejsca z wysypką smarować maścią z cynkiem

Odra: powikłania

Najczęściej występujące powikłania odry to:

• biegunka i wymioty (grożą odwodnieniem)
• zapalenie ucha środkowego (może prowadzić do utraty słuchu)
• zapalenie spojówek
• zapalenie krtani
• zapalenie płuc, zapalenie oskrzeli

Rzadziej w związku z odrą występują:

• wirusowe zapalenie wątroby
• ostre zapalenie mózgu, prowadzące do obrzęku mózgu
• małopłytkowość (osłabienie możliwości krzepnięcia krwi) i wysypka krwotoczna
• zez (wirus atakuje nerwy i mięśnie oka)

Najrzadsze, ale poważne powikłania odry, to:

• zaburzenia pracy serca
• infekcja nerwu wzrokowego - zagrożenie utratą wzroku
• podostre stwardniające zapalenie mózgu (zwykle śmiertelne)

Powikłania odry u osób dorosłych

Jednym z najpoważnijszych powikłań odry u osób dorosłych jest zapalenie płuc. Może ono być pierwotne (wywołane przez wirus odry) lub wtórne (powstałe w wyniku zakażenia bakteryjnego). Zapalenie płuc jest najważniejszą i najczęściej występujacą przyczyną zgonu w przebiegu odry u osób dorosłych.

Innym poważnym powikłaniem jest zapalenie wątroby. Pojawiają się także powikłania neurologiczne, takie jak zapalenie mózgu, w tym bardzo groźne podostre stwardniające zapalenie mózgu (SSPE), które objawia się zaburzeniami psychicznymi i motorycznymi, następującymi z bardzo dużym opóźnieniem (do 7-10 lat) w stosunku do zakażenia odrą. Powikłanie to nieeodwracalnie prowadzi do śpiączki i śmierci.

Odra jest szczególnie ciażką chorobą w przypadku osób o obniżonej odporności, do których należą m.in. osoby z AIDS/HIV, wrodzonymi ciężkimi niedoborami odporności oraz pacjenci w trakcie chemioterapii lub otrzymujący inne leczenie immunosupresyjne oraz osoby wyniszczone i niedożywione. W ich wypadku częściej niż u ogółu populacji dochodzi nie tylko do dramatycznie ciężkiego przebiegu samej choroby, ale także do najpoważniejszych powikłań (zapalenie płuc,czy zapalenie mózgu). Znacząco wyższa jest także śmiertelność w tej grupie pacjentów.

Profilaktyka odry - przede wszystkim szczepienia

Zachorowania na odrę można uninąć dzięki szczepieniom przeciw tej chorobie - obecnie stosowana jest szczepionka pozwalająca na ochronę przed kilkoma chorobami: M-M-R II (szczepionka przeciw odrze, śwince i różyczce, vaccinum morbillorum, parotitidis et rubellae vivum). W jej skład wchodzą żywe, osłabione wirusy. Nie zawiera adiuwantów. Szczepienie przeciw odrze należy do szczepień obowiązkowych (bezpłatnych) podawanych w Polsce w 13-14 mies. życia oraz 10 roku życia. Szczepionka jest całkowicie bezpieczna, cieżkie niepożądane odczyny poszczepienne występują wyjątkowo rzadko, a żywe wirusy po szczepieniu nie przenoszą się na inne osoby z otoczenia.

Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia, programy szczepień przeciwko odrze doprowadziły do 79-procentowego spadku liczby zgonów z powodu odry na całym świecie, w pierwszych piętnastu latach XXI wieku zapobiegły ok. 20,3 mln zgonów. Szczepienie wymaga dwóch dawek.

Szczepienie przeciw odrze jest ważne również z uwagi na wysoką zakaźność choroby i jej śmiertelność w niektórych grupach. Wysoka wyszczepialność (powyżej 95%) chroni przed odrą także najmłodsze dzieci (przed szczepieniem, które podaje się w 13. miesiącu życia), osoby o obniżonej odporności oraz tych, którzy z różnych wzgolędów nie mogą się zaszczepić - czyli te osoby, które w razie choroby będą również najbardziej narażone na jej ciężki przebieg i powikłania.

Szczepienia przeciw odrze mają bardzo wysoką efektywność. Podanie pierwszej dawki szczepionki wywołuje odporność u ok. 95-98% osób zaszczepionych. Drugia dawka szczepionki pozwala osiągnąć odporność u niemalże 100% osób zaszczepionych. Trwałość odporności jest zależna od organizmu, ale utrzymuje się przynajmniej przez kilka do kilkunastu lat.

Ważnym elementem zapobiegania rozprzestrzeniania się choroby jest pozostawanie w izolacji podczas okresu zakażania - należy wówczas unikać kontaktu z innymi.

Kto może się zaszczepić przeciwko odrze?

Jeśli osoba dorosła nie chorowała i nie była szczepiona na odrę, może zaszczepić się w dowolnym momencie życia. Mogą i powinny być zaszczepione wszystkie osoby podatne na zachorowanie, z wyjątkiem cierpiących na ciężke zaburzenia odporności. W przypadku zagrożenia epidemią szczepienia zaleca się także osobom dorosłym, które w dzieciństwie były zaszczepione lub chorowały na odrę. Podawane są wówczas 2 dawki - druga 4 tygodnie po pierwszej. W Polsce szczepienie odbywa sie z użyciem trójskładnikowej szczepionki. Wcześniejsze zachorowanie na różyczkę czy świnkę nie stanowi przeciwskazania do zadszczepienia się przeciw odrze pprzy pomocy tej szczepionki. Istnieje też możliwość zaszczepienia się w ciągu 72 godzin po kontakcie z osobą chorą - szczepionka przyjęta wówczas może uchronic przed rozwinieciem się odry lub znacznie złagodzić jej przebirg.