Szczepienia - dar cenny i... lekceważony

Niestety, żadna szczepionka nie chroni jeszcze przed brakiem rozsądku, czym najłagodniej można usprawiedliwiać nawoływanie do rezygnacji z powszechnych . Najprawdopodobniej na fali takich właśnie głosów i ruchów antyszczepionkowych rodzice pewnego półtorarocznego dziecka postanowili zamiast szczepionki zafundować maleństwu „ospa-party”, czyli udział w przyjęciu, podczas którego zdrowe dzieci bawią się z chorym właśnie po to, by też zachorować i w ten sposób osiągnąć naturalną odporność. Cel osiągnięto – dziecko zachorowało na ospę wietrzną. Ale „naturalna szczepionka” miała najgroźniejsze z możliwych działanie - dziecko nie wyzdrowiało. Trudno jednak mieć nadzieję, że ta tragiczna śmierć zwiększy świadomość znaczenia szczepień. Konieczna jest nieustanna edukacja i szerzenie rzetelnej wiedzy o szczepieniach, które są jednym z najważniejszych narzędzi w walce o zdrowie w wymiarze nie tylko indywidualnym, ale też społecznym.

Czym jest odporność

System immunologiczny, czyli system odpornościowy człowieka to mechanizmy chroniące przed bakteriami, wirusami, pasożytami, toksynami i innymi czynnikami chorobotwórczymi. W skład układu odpornościowego wchodzą bardzo różne elementy – narządy limfoidalne, narządy obwodowe, naczynia chłonne, komórki biorące udział w reakcjach immunologicznych, swobodnie rozrzucone w różnych tkankach, krążące w krwioobiegu itd. rozpoznaje i likwiduje czynniki chorobotwórcze.

Dziecko przychodzi na świat z wrodzoną odpornością nieswoistą. W pierwszych tygodniach życia jesteśmy chronieni tylko dzięki przeciwciałom otrzymanym od matki w okresie płodowym. Naturalna bariera zanika jednak dość szybko i tworzy się własny układ obronny. Uzyskujemy odporność swoistą – nabytą. System odpornościowy rozwija się u dziecka w pełni dopiero w 8. - 12. roku życia, niektóre jego funkcje działają sprawnie dopiero u 15-18-latka, dlatego właśnie dzieci chorują częściej niż dorośli. Z wiekiem sprawność układu odpornościowego, jak wszystkich innych układów w organizmie człowieka, stopniowo słabnie. Stąd w podeszłym wieku znów chorujemy częściej, nasz organizm słabiej broni się przed patogenami - czynnikami wywołującymi choroby.

Odporność przeciw chorobom infekcyjnym zdobywamy naturalnie (organizm narażony na kontakt z patogenem zaczyna go rozpoznawać i uczy się z nim walczyć – wytwarza się pamięć immunologiczna) lub dzięki ingerencji medycznej, czyli głównie szczepieniom ochronnym, wykorzystującym właśnie mechanizm „uczenia” się organizmu rozpoznawania i reakcji na zagrożenie.

Czym jest szczepionka

to biologiczny preparat odpornościowy, zawierający określony antygen lub antygeny, czyli fragmenty bakterii lub wirusów, które pobudzają odpowiedź immunologiczną i wytwarzanie przeciwciał. Układ odpornościowy potrafi odróżnić cząsteczki na powierzchni własnych komórek od antygenów czynników zagrażających organizmowi i wznieca reakcję obronną. Wprowadzenie antygenu ze szczepionki do organizmu uruchamia produkcję swoistych przeciwciał przeciw konkretnym patogenom. Szczepionka pobudza więc naturalną odporność, a dzięki pamięci immunologicznej zyskujemy odporność na zakażenie konkretnym drobnoustrojem chorobotwórczym. Przy kolejnym kontakcie układ immunologiczny błyskawicznie rozpozna zagrożenie i podejmie działanie.

Ten mechanizm uczenia się organizmu obrony przed czynnikami chorobotwórczymi dostrzeżono już bardzo dawno, choć oczywiście nie rozumiano zasad jego działania.

Kilka ważnych dat

Już około 1000 lat temu Chińczycy wcierali małym dzieciom w błonę śluzową nosa sproszkowane strupki po ospie prawdziwej. Wiedząc o tym i widząc podobne eksperymenty w ówczesnej Turcji, w 1718 roku żona brytyjskiego ambasadora w Konstantynopolu Mary Montagu nakazała podobne „zaszczepienie” przeciw ospie swojego synka. Tę metodę nazwano później wariolizacją – od terminu variola vera – ospa prawdziwa.

Jednak na szczepionkę przeciwko ospie prawdziwej trzeba było czekać do 1798 r., kiedy to Edward Jenner ogłosił wyniki swojego eksperymentu. Polegał on na wprowadzeniu do organizmu 8-letniego chłopca (w 1796 r.) ropy pobranej z pęcherza na dłoni kobiety zarażonej ospą krowią (krowianka). Po roku temu samemu chłopcu podał materiał pobrany od osoby chorej na ospę prawdziwą. Dziecko nigdy na ospę nie zachorowało.

W 1881 roku Ludwik Pasteur odkrył, że podanie osłabionych drobnoustrojów chorobotwórczych wytwarza odporność na ich silniejszy atak w przyszłości. W 1885 roku po wielu doświadczeniach Pasteur opracował więc szczepionkę przeciwko wściekliźnie i dokonał pierwszego udanego szczepienia u człowieka. W 1886 roku dzięki Odo Bujwidowi w Warszawie powstała druga w Europie po paryskiej stacja szczepień przeciwko wściekliźnie. W 1888 roku w Paryżu zaczął działać Instytut Pasteura, którego zadaniem jest m.in. prowadzenie badań nad szczepionkami. W 1890 roku niemiecki uczony Robert Koch poinformował, iż udało mu się znaleźć sposób leczenia gruźlicy. Metoda nie była skuteczna, ale badania nad prątkami gruźlicy rozwijały się. Pierwszą skuteczną szczepionkę przeciwko gruźlicy opracowano dopiero w 1934 roku, w Instytucie Pasteura.

W następnych dziesięcioleciach wakcynologia, czyli nauka zajmująca się szczepieniami ochronnymi, odnosi kolejne sukcesy, pojawiają się szczepionki ratujące życie i zdrowie milionów osób. Postęp medycyny pozwalał też na udoskonalanie istniejących już szczepionek. Np. historia szczepionki przeciw grypie liczy kilkadziesiąt lat, jej obecna postać to efekt nieustannych zmian. Najmłodszą szczepionką jest szczepionka przeciwko meningokokom grupy B opracowana w 2013 roku oraz szczepionka 9-walentna (HPV), odpowiedzialnemu głównie za rozwój raka szyjki macicy, opracowana w 2015 roku.

Rodzaje szczepionek

Najczęściej szczepionki dzieli się ze względu na rodzaj antygenu szczepionkowego na:

• szczepionki żywe, zawierające żywe, ale atenuowane (pozbawione zjadliwości) drobnoustroje, które praktycznie nie mają właściwości chorobotwórczych, natomiast zachowują właściwości antygenowe (np. szczepionki przeciw gruźlicy, odrze, śwince, różyczce, ospie wietrznej, rotawirusom)
• szczepionki zabite - zawierają zabite drobnoustroje (np. przeciw wściekliźnie, poliomyelitis, cholerze, wzwA, krztuścowi)
• szczepionki rekombinowane - zawierają odpowiedzialne za uodpornienie antygeny drobnoustroju chorobotwórczego, otrzymane metodami inżynierii genetycznej (np. wzwB, HPV)
• toksoidy - zawierają produkty metabolizmu komórek bakteryjnych (np. przeciw tężcowi, błonicy)
• szczepionki skoniugowane - zawierają polisacharydowe otoczki danego drobnoustroju połączone z białkiem (np. przeciw Haemophilus influenzae typu B, pneumokomom, meningokokom)

Ze względu na rodzaj drobnoustroju wyróżniamy szczepionki bakteryjne, wirusowe i mieszane.

Uwzględniając zawartość, szczepionki dzieli się na:

• szczepionki monowalentne - zwierające jeden antygen
• szczepionki poliwalentne - zawierające kilka antygenów
• szczepionki skojarzone, zawierające kilka antygenów chroniących przeciwko różnym chorobom.