Stwardnienie rozsiane - diagnoza, objawy, leczenie, profilaktyka

Stwardnienie rozsiane (określane również skrótowo SM od swej łacińskiej nazwy sclerosis multiplex, lub MS z angielskiego multiple sclerosis) to ciężka, przewlekła choroba ośrodkowego układu nerwowego. W przebiegu tej choroby dochodzi do wielomiejscowego uszkodzenia tkanki nerwowej. Uszkodzenia polegają na zaniku mieliny (czyli budulca osłony włókien nerwowych) czyli demielinizacji włókien nerwowych. Na stwardnienie rozsiane najczęściej chorują osoby młode, pomiędzy 20 a 40 rokiem życia. Częstość występowania SM w populacji to od ok. 5 do ok. 120 przypadków na 100 tysięcy osób.

Stwardnienie rozsiane może mieć przebieg łagodny lub złośliwy. Z łagodnym przebiegiem mamy do czynienia, gdy w ciągu 15 lat chroby nie dochodzi do znaczącej niewydolności układu nerwowego, o przebiegu złośliwym można mówić, gdy w ciągu 3-4 lat choroby osoba dotknięta stwardnieniem rozsianym traci możliwość samodzielnego poruszania się.

Stwardnienie rozsiane jest zasadniczą chorobą nieuleczalną, co nie oznacza że niemożliwą do leczenia. Obecnie można znacznie złagodzić jej dokuczliwe objawy jak i znacznie spowolnić rozwój, co poważnie poprawia komfort chorych. Niestety obecnie nie jest możliwe całkowite zatrzymanie choroby i cofnięcie zniszczeń przez nią spowodowanych.

Choroba może przebiegać na kilka sposobów, różniących się wzorem zaostrzania objawów i nawrotów.

SM może przybierać formę łagodną lub złośliwą. O pierwszej z nich mówimy, gdy na przestrzeni 15 lat zmiany neurologiczne nie powodują znaczącej niewydolności układu nerwowego. Przypadku SM złośliwego już po 3- 4 latach choroby pacjent traci zdolnośćsamodzielnego poruszania się.

Objawy stwardnienia rozsianego

Pierwsze objawy stwardnienia rozsianego mogą być przez chorych niezauważane lub lekceważone. Mogą to być na przykład lekkie zaburzenia równowagi czy chodu, zmiany czucia na twarzy lub w kończynach, osłabienie, zmęczenie. Niektóre objawy bardziej przypominają symptomy chorób oczu niż układu nerwowego - podwójne widzenie, zawężające się pole widzenia, zapalenie nerwu wzrokowego, oczopląs czy widzenie nieostre.

W miarę postępów choroby pojawiają się z różnym nasileniem kolejne objawy - zaburzenia czucia twarzy, kończyn, tułowia, i to zarówno typu niedoczulicy (osłabione odczuwanie), przeczulicy (wzmocnione odczuwanie - np. lekki dotyk jako bolesne uderzenie) jak i parestezji (wrażenie mrowienia, kłucia, pulsowania, ciarek, ucisku, pieczenia). Wśród objawów wymienia się również osłabienie siły mięśni i ich mimowolne skurcze, drżenie kończyn, zawroty głowy, trudności w poruszaniu się i zachowaniu koordynacji ruchowej oraz równowagi.

Mogą pojawić się również problemy z przełykaniem, mową (mowa spowolniona, mowa bełkotliwa, zmiana rytmu mowy ), ostry lub przewlekły ból czy zaburzenia funkcji seksualnych (impotencja, zmniejszenie popędu, spadek wrażliwości na dotyk stref intymnych).

U chorych na SM często dochodzi do zaburzeń związanym z prawidłowym utrzymaniem lub oddawaniem moczu: nietrzymanie, nagłe parcie, zatrzymanie moczu. Problemy z kontrolowaniem moczu występują u około trzech czwartych chorych. Powodują one poważny dyskomfort chorych i są jedną w przyczyn ich samowykluczenia społecznego.

Rzadziej pojawiają się zaburzenia psychiczne (depresja, euforia, trudności koncentracji, zaburzenia pamięci krótkotrwałej).

Typowe w przebiegu stwardnienia rozsianego są tzw. rzuty choroby, czyli pojawianie się z upływem czasu nowych objawów lub znaczne zwiększenie intensywności już występujących symptomów.

Do oceny stanu chorych na SM stosuje się tzw. rozszerzoną skalę niewydolności ruchowej Kurtzkiego (EDSS z ang. Expanded Disability Status Scale). Skala EDSS jest w praktyce 9-punktowa (najwyższy, 10. punkt oznacza bowiem śmierć chorego z powodu stwardnienia rozsianego) i zawiera symptomy które można stwierdzić w standardowym badaniu neurologicznym.

Czynniki ryzyka

Nie ma jednej określonej przyczyny SM. Jednak analiza statystyczna przypadków zachorowań na stwardnienie rozsiane pozwoliła na określenie pewnych grup ryzyka, w których prawdopodobieństwo zachorowania na SM jest większe.

SM częściej występuje w populacjach żyjących w klimacie chłodnym i umiarkowanym, częściej dotyka jedynaków. Na SM minimalnie częściej zapadają kobiety niż mężczyźni.

Kolejnym czynnikiem ryzyka są względy genetyczne. SM wprawdzie nie jest chorobą dziedziczną, jednak w pewnych zamkniętych populacjach etnicznych występuje rzadziej w innych zaś częściej. Ryzyko wystąpienia tej choroby jest większe, gdy w rodzinie ktoś na nią chorował.

Przyczyny stwardnienia rozsianego

Pełne przyczyny stwardnienia rozsianego nie są do dzisiaj ściśle określone. Według najczęściej obecnie przyjmowanego poglądu, SM ma charakter autoimmunologiczny - wiąże się z "atakiem" systemu odpornościowego organizmu na własne komórki nerwowe.

W przebiegu choroby dochodzi do degeneracji mieliny (substancji pokrywającej włókna nerwowe) na skutek działania układu odpornościowego. Z nieznanych względów komórki układu odpornościowego rozpoznają mielinę jako obcą substancję i rozpoczynają jej zwalczanie.

Zapadanie na SM niektórzy naukowcy wiążą również z pewnymi zakażeniami wirusowymi czy niedoborem witaminy D.

Diagnoza

W początkowej fazie SM jest dość trudne do zdiagnozowania. Chorobę z dużym prawdopodobieństwem można zdiagnozować dopiero po dwóch-trzech rzutach (pojawieniu się nowych lub zaostrzeniu dotychczasowych objawów). Podstawą diagnozy jest wywiad lekarski, często połączony z badaniami neurologicznymi, okulistycznymi czy audiologicznymi pozwalającymi na określenie skali zaburzeń czucia, motoryki, widzenia, słuchu.

Badaniem diagnostycznym pomocnym w diagnozowaniu SM (a w szczególności pozwalającym na stwierdzenie wystąpienia zmian demielinizacyjnych) jest MRI (obrazowanie metodą magnetycznego rezonansu jądrowego) mózgu i rdzenia kręgowego.

W diagnostyce SM wykonywanie również bywa badanie płynu rdzeniowo- mózgowego a także stężenie immunoglobuliny G (IgG), które pozwala na określenie stopnia zaawansowania choroby.

Leczenie stwardnienia rozsianego

Ze względu na brak jednoznacznej wiedzy na temat przyczyn SM leczenie przyczynowe choroby nie jest obecnie możliwe. Nie ma także leków, które zatrzymały by chorobę i cofnęły zmiany przez nią wywołane. Jednak z różnym skutkiem stosuje się terapie spowalniające postępy choroby i ograniczające intensywność jej objawów.

W leczeniu SM wyróżnia się cztery główne kierunki terapii: leczenie rzutów choroby, leczenie objawowe, leczenie immunomodulujące, leczenie immunosupresyjne.

Podczas rzutów choroby stosuje się najczęściej kortykosteroidy. Mają one za zadanie osłabić reakcję obronnościową organizmu w celu powstrzymania procesów zapalnych w komórkach nerwowych.

Leczenie objawowe stosuje się w zależności od objawów występujących u danego chorego (leki przeciwbólowe, zmniejszające napięcie mięśniowe, spastyczność). Leki te dobiera prowadzący leczenie specjalista neurolog. Leczenie objawowe jest uzupełniane przez rehabilitację, fizjoterapię oraz psychoterapię.

Leczenie immunomodulujące zmienia naturalny przebieg choroby, głównie poprzez opóźnienie jej rozwoju, zmniejsza bowiem zarówno liczbę rzutów choroby oraz ich nasilenie.

Leczenie immusupresyjne niweluje z kolei reakcje systemu odpornościowego. Ze względu na istotne niepożądane skutki uboczne stosuje się je jednak najczęściej przy istotnym zaostrzeniu choroby.

Lekami pierwszego rzutu, podawanymi już przy pierwszych objawach choroby, powinny być leki immunomodulujące.

Profilaktyka

Analiza statystyczna występowania SM wiąże częstotliwość występowania choroby z zamieszkiwaniem w mniej nasłonecznionych obszarach. Oznacza to, że ryzyko zachorowania na SM może mieć związek z niedoborem witaminy D, zwłaszcza w wieku dziecięcym i nastoletnim. Wskazane jest więc wzbogacanie diety o składniki zawierające tę witaminę.

Choroba występuje również częściej u osób stosujących wysokokaloryczną, obfitą w tłuszcze i węglowodany dietę. Dieta niskokaloryczna może obniżyć ryzyko zachorowania na stwardnienie rozsiane.